آسمان‌مدار: 2009.11

۶ آذر ۱۳۸۸

شناخت بیشتر سیارات منظومه خورشیدی ( سیارات درونی )

عطارد

کوچکترین سیاره منظومه شمسی و نزدیک ترین سیاره به خورشید است . درخشش خورشید باعث می شود که رصد عطارد از زمین به دشواری صورت گیرد . عطارد درست تنها یک ساعت پیش از طلوع و یا یک ساعت بعد از غروب خورشید در بالای افق قابل مشاهده است . اروپائیان عطارد را به نام مرکوری یا رب النوع رومی سخنوری که صندل هایی بالدار داشته، بام گذاری کرده اند، زیرا گردش آن به دور خورشید بسیار سریع است و تنها 88 روز طول می کشد . عطارد بر خلاف سال کوتاهش، روزی بسیار طولانی دارد . یک چرخش کامل این سیاره، 59 روز زمینی طول می کشد .

عطارد، دومین سیارۀ کوچک منظومۀ خورشیدی است ( یعنی تنها پلوتو از آن کوچکتر است ) . قطر عطارد حدود 4،800 کیلومتر است و با وجود این، جرم آن تنها 5ر5 درصد جرم زمین است ( قطر زمین حدود 12،700 کیلومتر است ) . میانگین فاصلۀ عطارد از خورشید برابر 58 میلیون کیلومتر است . میدان گرانشی شدید خورشید، تأثیر زیادی بر مدار عطارد دارد و آن را به بیضی کشیده ای تبدیل کرده است .

زهره

زهره یا ناهید، دومین سیاره از جانب خورشید، نزدیک ترین سیارۀ همسایۀ زمین است . این سیاره، بسته به این که چه فصلی از سال باشد، تا تا سه ساعت بعد از غروب یا سه ساعت قبل از طلوع آفتاب در آسمان قابل مشاهده است . همین الگو باعث شده است که منجمان پیشین آن را ( ستارۀ صبحگاهی ) یا ( ستارۀ شامگاهی ) تلقی کنند . اروپائیان زهره را ونوس Venus می نامند که همان الهۀ عشق و زیبایی رومی است . در طول تاریخ، این سیاره یکی از زیبا ترین اجرام آسمان تلقی شده است . زهره و زمین تا مدت ها به عنوان دو سیارۀ خواهر مورد توجه بوده اند، دلیل این مقایسه آن است که دو سیاره از نظر اندازه، جرم، و سن همانند هم هستند . قطر زهره در استوای آن 12،000 کیلومتر است . این سیاره در فاصلۀ متوسط 107 میلیون کیلومتری، دور خورشید می گردد . یک گردش کامل زهره به دور خورشید 225 روز زمینی طول می کشد . چرخش محوری سیاره بسیار کُند تر ( از زمین ) است، به نحوی که یک دور کامل آن 243 روز زمینی طول می کشد . چرخش محوری زهره، مانند اورانوس و پلوتو، در خلاف راستای گردش آن به دور خورشید است .

قطب شمال زهره

زمین

( به علت مفصل بودن مطلب، در پستی جداگانه ارائه می شود . )

مریخ

مریخ یا بهرام، چهارمین سیاره از سمت خورشید، ( در زبان های اروپایی ) به نام ( مارس ) یا خدای رومی جنگ نامیده شده است . این سیاره، سیاره ای برهوت، متروک و آکنده از حفره است که دستخوش توفان های مکرر و سهمگین غبار قرار دارد . این سیاره دارای اکسیژن اندکی است، آب مایع ندارد و تابش فرابنفش که هر شکلی از حیات را از بین می برد در آن فراوان است . دامنۀ دما در آن از 27 درجۀ سلسیوس در نیم روز تا منهای 73 درجۀ سلسیوس در نیم شب است . مریخ به سبب رنگ سرخ بارز ظاهر آن در آسمان، به سیارۀ سرخ معروف است .

مریخ تقریباً 225 میلیون کیلومتر از خورشید فاصله دارد . قطر آن حدود 6،800 کیلومتر یا اندکی بیش از نصف قطر زمین است . چرخش محوری آن کمی بیش از یک روز زمینی است . از آنجا که مریخ مدار پیرامون خورشید را در هر 687 روز ( زمینی ) دور می زند، فصل های آن تقریباً دو برابر فصل های زمین طول می کشد .

منبع: دانشنامه همگاني نجوم - ديويد نيوتن و... - مترجم: مهرداد سرمدي و...

۲۸ آبان ۱۳۸۸

خورشيد

خورشید چیست ؟

خورشید، ستاره ای معمولی، شبیه ستاره های بیشمار دیگری است که در آسمان می بینیم، هر چند که ممکن است چنین به نظر نرسد .

خورشید به نظر ما بزرگ می آید زیرا نسبتاً به ما نزدیک است . همۀ ستاره های دیگر چون نقاط کوچک نورانی در آسمان به نظر می آیند زیرا بسیار دور اند . دلیل توجّه ما به این ستاره ( خورشید ) آن است که زمین گرمی و نور، یعنی انرژی را که برای بقای حیات اهمیت اساسی دارد از آن کسب می کند . خورشید، ستاره ای میانسال است . خورشید گویی است که بیشتر از هیدروژن وهلیم تشکیل شده است و مقدار اندکی کربن، نیتروژن، اکسیژن و اندکی فلز سنگین دارد . قطر تقریبی آن 1،392،000 کیلومتر یا حدود 109 برابر قطر زمین است . خورشید به قدری بزرگ است که بیش از 3ر 1 میلیون زمین را می توان در آن جا داد و حدود 8ر 99 درصد از جرم منظومۀ خورشیدی را در مدارهاشان نگاه داشته است .

هسته خورشید

هستۀ خورشید تقریباً در 502،000 کیلومتری زیر رویۀ سطحی آن قرار گرفته است . این هسته با قطر 386،160 کیلومتر، تنها 3 درصد حجم خورشید را اشغال کرده است . با این حال به حدی چگال است که حدود 60 درصد جرم خورشید را در بر می گیرد .

دمای باور نکردنی این ناحیۀ چگال 15،000،000 درجۀ سلسیوس است . گداخت هسته ای – یا فرایند تولید گرمای خورشید – در این ناحیه صورت می گیرد . با به هم پیوستن چهار هستۀ اتم هیدروژن، تحت فشار و گرمایی مهیب، یک هستۀ هلیم پدید می آید و در این فرایند مقدار عظیمی انرژی آزاد می شود . مقدار هلیم موجود در خورشید، نشانگر آن است که گداخت هیدروژن به هلیم، می بایست از حدود 5ر 4 میلیارد سال قبل شروع شده باشد . دانشمندان برآورد کردنده اند که خورشید آن قدر هیدروژن دارد که تا 5 میلیارد سال دیگر نیز انرژی تولید کند .

ناحیه ای موسوم به منطقۀ تابشی، هستۀ خورشید را پوشانیده و در آن، گرمای هستۀ در پلاسمای داغ مجاور پخش می شود ( پلاسما ماده ای ساخته شده از یون ها { یا ذرات دارای بار الکتریکی } و الکترون هاست ). در بالای منطقۀ تابشی، منطقه همرفتی قرار دارد . گرما در آن جا از طریق جا به جایی آرام جریان های گازی به طرف رویه پیش می رود .

چرخۀ فعالیت خورشیدی

چرخۀ فعالیت خورشیدی، تغییرات دوره ای در اجزائی فعال، نظیر لک های خورشیدی، زبانه ها و شراره ها در جوّ و رویۀ مرئی خورشید است . فعالیت لک های خورشیدی، معمولاً بر چرخه ای 11 ساله منطبق می شود، که فاصله زمانی میان دو وضعیتی است که شمار لک ها در آنها بیشینه ( ماکزیموم ) است . پا به پای بروز تغییر در شمار لک های خورشیدی، تغییراتی در زبانه ها و شراره ها رخ می دهد . افزایش تمامی این فعالیت های خورشیدی، باد خورشیدی و سایر مواد بیرون ریخته از خورشید را بیشتر می کند . و این امر به نوبۀ خود، نمایان شدن شفق ها در جوّ زمین را افزایش می دهد و موجب بروز اختلال در ارتباطات رادیویی می شود .

پایان کار خورشید

خورشید 10 درصد پایان عمر خود را به صورت غول سرخ سپری خواهد کرد . در خلال این دوره دمای رویۀ خورشید به حد فاصل 1،727 تا 3،727 درجه سلسیبوس اُفت خواهد کرد و رنگ آن سرخگون خواهد شد . قطر آن ده برابر گسترده تر می شود و طی فرایندی زمین را در خود فرو می برد . سپس جوّ خورشید { در فضا } شناور خواهد شد و تنها هسته ای تابان موسوم به کوتولۀ سفید که تا ابد سرد خواهد بود، از آن بر جای می ماند .

منابع: 1. نجوم به زبان ساده - ماير دگاني - مترجم: محمدرضا خواجه‌پور
2. دانشنامه همگاني نجوم - ديويد نيوتن و... - مترجم: مهرداد سرمدي و...

۲۲ آبان ۱۳۸۸

دنباله دار ها

دنباله دار چیست ؟

ستاره های دنباله دار یا دنباله دار ها اجرامی آسمانی با شکل منحصر به فرد و اندازۀ بزرگ اند که گهگاه ظاهر می شوند . یک ستارۀ دنباله دار نمونه تشکیل شده است از یک کره نورانی یا رأس که به استوانه ای رقیق و دراز به نام دنباله دار ( ذنب ) متصل است . رأس ممکن است به بزرگی خورشید به نظر آید و دنباله قوسی را در آسمان رسم می کند .

دنباله دار که به چشم برهنه چون ماه بی حرکت به نظر می آید، در واقع با سرعت صدها کیلومتر در ثانیه حرکت می کند . سرعت دقیق آن را می توان از روی تغییر مکان آن نسبت به ستارگان ثابت تعیین کرد .

بیش از هزار دنباله دار شناخته شده است و هر ساله نیز چندین دنباله دار جدید کشف می شود . اکثریت عظیم آن ها به قدری کم نور اند که به چشم برهنه مرئی نیستند . ستاره های دنباله دار نسبتاً بزرگ، نادر اند . این ها، به طور متوسط یکی دو بار در طول یک عمر پدیدار می شوند .

از بیش هزار دنباله دار شناخته شده در حدود 260 تا در " مدار های بسته " یعنی در مسیر هایی کم و بیش کشیده و سیگار مانند، حرکت می کنند . این واقعیت که مداری بسته است، یعنی اول و آخری ندارد، دارای اهمیت زیادی است . دنباله دار هایی که چنین مدار هایی را می پیمایند پیوسته مسیر واحدی را دور می زنند . بسیاری از آن ها چندین بار به نزدیکی زمین باز گشته اند و مشاهده شده اند .

مدار های صدها ستارۀ دنباله دار دیگر یا سهمی است یا هذلولی . به احتمال زیاد، این ها فقط یک بار در نزدیکی زمین ظاهر می شوند، از فضای خارج می آیند، دور می زنند و سپس می رون و دیگر هم دیده نخواهند شد .

افسونی باستانی

در دوران های متمادی، دنباله دار ها عموماً به خاطر شکل نامتعارف و ظهور ناگهانی شان، به عنوان طالع نیک و بد تلقّی می شدند . دنباله داری را که در سال 44 پیش لز میلاد، اندکی پس از قتل ژولیوس سزار، فرمانروای مستبد روم پدیدار شد، روح بازگشتۀ او می دانستند . دنباله دار در سال 684 میلادی را عامل شیوع طاعونی تلقی کردند که هزاران نفر را به هلاکت رسانده بود .

بسیاری از مردم قرن ها بر این باور بودند که زمین در مرکز منظومۀ خورشیدی قرار دارد و خورشید و سایر سیارات، پیرامون آن مدار پیمایی می کنند . آن ها همچنین معتقد که دنباله دار ها بخشی از جوّ زمین اند . در قرن شانزدهم اخترشناس لهستانی، نیکولاوس کوپرنیک ( کوپرنیکوس ) ( 1473 – 1543 )، نظریه ای را مطرح ساخت که خورشید را در مرکز منظومۀ خورشیدی و زمین و سایر سیارات را در مدار هایی پیرامون آن قرار می داد . سرانجام هنگامی که اخترشناسان تشخیص دادند که دنباله دار ها در فضایی فراتر از جوّ زمین قرار دارند، کوشیدند که منشأ، تکوین، حرکت، شکل مدار و مفهوم دنباله دار ها را معلوم سازند .

منشأ دنباله دار ها

دنباله دار ها در شمار ابتدایی ترین اجرام منظومۀ خورشیدی قرار می گیرند .آنها احتمالاً پس ماندۀ زمان شکل گیری خورشید ما و سیارات در 5ر4 میلیارد سال پیش اند .مقبول ترین نظریه در خصوص منشأ دنباله دار ها را اختر شناس هلندی یان اورت ( 1900 - 1992 ) در سال 1950 مطرح کرد . او معتقد بود که بیش از 100 میلیارد دنباله دارِ غیر فعال، در حاشیۀ بیرونی و بسیار سرد منظومۀ خورشیدی، در محدوده ای حد فاصل 50،000 تا 150،000 یکای اخترشناختی ( AU ) از خورشید قرار گرفته اند . ( یکای اختر شناختی برابر با میانگین فاصله زمین تا خورشید است . ) این دنباله دار ها در پهنۀ عظیمی موسوم به ابر اورت باقی می مانند تا اینکه گرانش ستاره ای عبور کننده، یکی از آن ها را به مداری پیرامون خورشید براند .

در سال 1951، اخترشناس هلندی دیگری به نام گرارد کویپر ( 1905 - 1973 )، سرچشمۀ دیگری را برای دنباله دار ها، مطرح ساخت که در لبۀ منظومۀ خورشیدی و 1،000 بار نزدیک تر از ابر اورت واقع است . کمربند فرضی کویپر در جایی حد فاصل 35 تا 1،000 یکای اختر شناختی خورشید قرار می گیرد . این کمربند، شمار تخمینی ده میلیون، تا یک میلیارد دنباله دار را در خود جای می دهد که این مقدار، بسیار کمتر از دنباله دار های ابر اورت است .

مرگ دنباله دار ها

چندین نظریه در زمینۀ سرانجام زندگی دنباله دار ها وجود دارد . رایج ترین آنها این است که هستۀ دنباله دار تکه تکه یا منفجر می شود، و در نتیجه ممکن است رگباری شخانه ای پدید آورد . همچنین مظرح شده است که دنباله دار ها دست آخر از تکاپو می افتند و به صورت سیارک صحنه را ترک می کنند . نظریۀ دیگری نیز می گوید که گرانش یا آشفتگی دیگری باعث خروج دنباله دار از منظومۀ خورشیدی و رهسپار شدن آن به ملأ بین ستاره ای می شود .

دنباله دار 'Neat'

۱۵ آبان ۱۳۸۸

سیارک ها

سیارک چیست ؟

سیارک ها اجرام جامد کوچکی با شکل های نامنظم اند که مانند سیارات بزرگ به دور خورشید می گردند و تفاوت عمدۀ آن ها با سیارات در اندازۀ آن ها است . آن ها را به نام سیارات صغار یا سیارات خرد نیز می شناسند . سرس بزرگ ترین سیارک، قطری برابر با 800 کیلومتر دارد، اما قطر بسیاری از آن ها فقط حدود سه کیلومتر است . نخستین سیارک در اول ژانویۀ 1801 کشف شد . از آن پس تعداد زیادی از آن ها کشف شده اند . تخمین زده می شود که با یک تلسکوپ بزرگ می توان از بیش از 1000000 سیارک عکسبرداری کرد .

سیارک ها نیز با انعکاس نور آفتاب می درخشند، ولی چون سطحشان کوچک است، مقدار نور منعکس شده بسیار اندک است . سیارک ها را بدون تلسکوپ نمی توان دید . بیشتر سیارک ها یا خرده سنگ های کربنی تشکیل شده اند، در حالی که سایر آن ها ( سیارک هایی که در فاصله دورتری از خورشید قرار دارند ) شامل آهن، نیکل، و مقادیر کمی عناصر دیگر هستند . سیارکی به نام فولوس، از مادۀ سرخ رنگی پوشیده شده که ممکن است شامل همان ترکیباتی باشد که مواد زنده از آن ها شکل گرفته است .

زمانی دانشمندان تصور می کردند که سیارک ها، باقی ماندۀ سیارات منفجر شده اند . این نظریه به سرعت کنار گذاشته شد، چرا که بسیاری از آن ها کوچک اند، به نحوی که اگر تمام سیارک های شناسایی شده را با هم جمع کنیم، جسمی را تشکیل می دهند که اندازه آن از قمر زمین کوچک تر است . اکنون دانشمندان بر این باورند که سیارک ها ذرات سیاره ای یا قطعاتی قدیمی از موادی اند که به هنگام شکل گیری منظومه خورشیدی بر جا مانده اند و شاید هم به علت قوی بودن نیروی گرانشی مشتری، هیچ گاه فرصت گرد آمدن و تشکیل سیاره نداشته اند . اجسام سیارک مانند، نخستین ساختار هایی بودند که حدود 6ر4 میلیارد سال پیش در منظومۀ خورشیدی، شکل گرفتند . به همین دلیل، سیارک ها اطلاعات با ارزشی را دربارۀ چگونگی آغاز منظومۀ خورشیدی ما در خود حفظ کرده اند .

کمربند سیارک

بیشتر سیارک ها روی نوار یا کمربندی حد فاصل مدار های مریخ و مشتری قرار دارند . این کمربند، با فاصله هایی به نام شکاف کرک وود ( که به نام کاشفشان، دانیل کرک وود، اخترشناس آمریکایی قرن نوزدهم نامیده شده اند ) به نوار هایی کوچک تر تقسیم می شود . شکاف های کرک وود فضاهایی هستند که در آنها، بر اثر نیروی گرانشی مشتری، هیچ جسمی نمی تواند در مدار قرار بگیرد .

همه سیارک ها در کمربند اصلی قرار ندارند . سیارک های تروایی دو گروه اند که هر کدام در یک طرف مشتری جای گرفته اند . این آرایش به خاطر جاذبه گرانشی خورشید و مشتری است . ردۀ دیگری از سیارک ها، مدار های چندین سیاره را قطع می کنند .

برخورد با زمین

گروهی از سیارک ها به نام اجسام آپولویی، مدار زمین را قطع می کنند . این اجسام ممکن است نسبتاً به زمین نزدیک شوند، و بعضی از آن ها حتی با این سیاره برخورد کنند . در سال 1908، سیارکی به قطر تقریبی 160 متر وارد جوّ و بر فراز سیبری مرکزی منفجر شد . این انفجار، قارچی از ابر تولید کرد، رمه ای از گوزن های شمالی را به طور کامل نابود ساخت، درختان را تا فاصلۀ چند کیلومتری از ریشه در آورد و سوزاند، و تا 1000 کیلومتر دورتر، پنجره ساختمان ها را خرد کرد . برآورد می شود که سیارک هایی تا ده برابر بزرگ تر از این، هر چند صد سال یک بار با زمین برخورد می کنند .

حدود 65 میلیون سال پیش، سیارکی در دماغۀ شمالی شبۀ جزیره یوکاتان واقع در مکزیک با زمین برخورد کرد . این سیارک که چیک سولوب نام گرفته است، گودالی به قطر تقریبی 300 کیلومتر در پایین خلیج مکزیک بر جای گذاشت . برخی از دانشمندان بر این باورند که جهنم ناشی از این برخورد، صد ها هزار گونۀ گیاهی و جانوری را سوزانده و موجب انقراض نسل دایناسور ها شده است .

کمربند سیارک در مدار

آسمان‌مدار